Etički standardi u naučnom publikovanju
Osnovni zadatak naučnog publikovanja je u čuvanju i dijeljenju već stečenog znanja, odnosno u podsticaju napretka i razvoja nauke. Da bi se osigurao krajnji istraživački cilj važno je da se naučno publikovanje pridržava etičkih standarda. Od naučnika očekuje se časno ponašanje jer su mnoge faze publikovanja podložne zloupotrebi putem fabrikovanja (izmišljanja podataka), falsifikovanja (prilagođavanja podataka) i plagijata (prisvajanje tuđeg rada kao vlastitog). Ovim se stvaraju negativne posljedice za autore, njihove kolege, radnu instituciju i čitavu akademsku zajednicu.
Lažne informacije stečene na taj način poništavaju svako buduće istraživanje koje ih koristi. Bespotrebno troši resurse drugih istraživača i posebno je opasna u medicini jer može da ugrozi živote pacijenata. Što se moglo primijetiti štetnim dezinformacijama tokom pandemije koronavirusa. Skandalozni slučajevi zloupotrebe brzo dospijevaju u fokus medijske pažnje, stvaraju negativnu sliku i dovode do gubitka povjerenja u samu nauku. Što može biti pogubno jer se nauka uglavnom financira iz javnih sredstava. Institut za humanističke i društvene nauke Filozofskog fakulteta napominje da se nekoliko etičkih problema javlja na relaciji autor-urednik-recenzent.
Autor je osoba koja doprinosi izradi rada, u stanju je prezentovati rezultate čitavog rada, dogovorila je sve intelektualne nesuglasice sa koautorima i dala odobrenje za publikaciju. Autor je dužan objavljivati svoja naučna saznanja da bi od toga benefite stekli i drugi istraživači. Dužan je pravilno citirati preuzete ideje po mogućnosti iz primarnih izvora i prilagoditi se čitaocu jasnim i nedvosmislenim izražavanjem. Na nivou autora pored klasičnog plagijata etički problematičnim postaju autoplagijat i počasno autorstvo.
Autoplagijet nastaje kada se isti rad objavljuje na nekoliko različitih mjesta (duplirani autoplagijat) ili kada se isto istraživanje u izmijenjenom obliku objavljuje u većem broju tekstova (isjeckani autoplagijat), odnosno kada se sklapa tekst preuzimanjem dijelova već objavljenog rada (fragmentarni autoplagijat). Autoplagijat nema doprinos razvoja nauke isključiva mu je namjera stvaranje iluzije produktivnosti. Naravno dozvoljeno je koristiti svoj prethodni rad, ali se treba citirati kao i svaki drugi izvor.
Počasno autorstvo nastaje kada se osobi koja je pomogla da do istraživanja dođe pripisuje status autora. Nerijetko mladi istraživači dopisuju uglednog autora da bi time njihov rad prije bio prihvaćen u procesu publikovanja. Ali je isto tako čest je slučaj da stariji istraživači stavljaju pod pritisak mlađe kolege da ih dodaju na svoje radove u kojima nisu značajno učestvovali čime lažno povećavaju svoju bibliografiju. Iz tog razloga neki časopisi zahtijevaju da svaki od koautora tačno navede svoj doprinos a da se ostalim koji su pomogli istraživanju zahvali u rubrici Priznanja. Dopisivanje koautora postaje ozbiljan problem akademske zajednice. Do skora rekord najvećeg broja 5145 koautora držao je rad iz fizike, da bi ga od skora uveliko premašio rad iz medicine sa 15025 koautora
U početku urednik je bio jedini recenzent da bi praksa spoljnjeg recenziranja sredinom prošloga vijeka postala uobičajena u svim naučnim oblastima. Dužnost recenzenta je da svojim mišljenjem pomogne autoru da ostvari naučne standarde. Svoje primjedbe i sugestije treba izraziti na neutralan i profesionalan način sa argumentovanim obrazloženjima. Od recenzenata se zahtijeva da aktivno i pravovremeno obavljaju svoje aktivnosti, da čuvaju povjerljive informacije dobijene privilegovanom pozicijom prvog čitanja rada nedostupnog ostatku akademske zajednice, da su dužni obavljati ovaj posao besplatno jer se time značajno razvija kvalitet nauka. U slučajevima sukoba interesa, kada se poznaje autor ili teza recenziranog teksta pobija/potvrđuje njihov rad, ponudu za recenziranjem treba odbiti. Dupla slijepa i nepristrasna recenzija od suštinske je važnosti osiguravanja kvaliteta publikovanja.
Osnovan dužnost urednika nalazi se u nadgledanju čitavog procesa naučne produkcije. Njihov zadatak je da promovišu etičke standarde koje je neophodno ispoštovati, donose odluke o anonimnom izboru recenzenata, prihvataju i odbijaju radove, razrješavaju konflikte interesa, rješavanja teorijska neslaganja između autora i recenzenta, otkrivaju i kažnjavaju plagijate korištenjem softverskih alata (Turnitin, IThenticate, Ouriginal), otkrivene plagijate javno povlače iz objave i o tome obavještava naučnu javnost. Urednici se biraju iz reda uglednih naučnika i čuvari su naučnog kvaliteta. Neprimjereno je uredničko ponašanje mobing, matletiranje, diskriminacije, korištenja lažnih recenzenata ili usluga autora iz sjenke (ghost writer). Uzorno urednično ponašanje karakteriše otvorenost i dostupnost u komunikaciji, čestitost, pouzdanost, objektivnost, korektnosti i mentorstvo mlađih naraštaja.
Cilj svakog naučnog projekta (disertacije, hipoteze, izvještaja, eksperimenta) je širenje znanja. Da bi ostvario taj cilj naučnici (autori, recenzenti, urednici) mora poštovati etičke principe u svim dimenzijama svoga rada. U prikupljanja i interpretaciji podataka, odnosu prema drugim istraživačima i ispitanicima, kao i u ocjenjivanju odnosno publikovanju rezultata svoga istraživanja potrebno je očuvati akademski integritet.